Misleidende berichten beweren ten onrechte dat Jumbo gezichtsherkenning gebruikt

Gezichtsherkenningstechnologie is in Nederland in bijna alle situaties verboden vanwege de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), de EU-wet voor de privacy en beveiliging van gegevens. Verschillende accounts op sociale media beweren echter dat de Nederlandse supermarktketen Jumbo gezichtsherkenningscamera's gebruikt bij de zelfscankassa's. Jumbo ontkent dit echter. De camera's bij de zelfscankassa zijn spiegelcamera's en nemen niets op. Jumbo is eerder dit jaar wel begonnen met proeven met AI-camera's om winkeldiefstal tegen te gaan, zonder gebruik te maken van gezichtsherkenning.

"In de Jumbo in Delft schijnt bij elk zelfscanapparaat een gezichtsherkenningscamera te hangen. Deze camera's maken opnames van mensen hun gezicht. Gezicht, boodschappen en bankpas worden zo aan elkaar gekoppeld", beweert een sociale mediagebruiker in een reel op Instagram op 27 augustus. Het werd meer dan 22 duizend keer bekeken.

De video was gebaseerd op een "getuigenis" die veel gedeeld werd op andere platforms zoals Facebook en X, waarin werd beweerd dat de Jumbo in Delft gezichtsherkenningscamera's installeerde bij "elke zelfscankassa".

Jumbo ontkende echter dat ze gezichtsherkenningssoftware gebruiken in hun winkels. Bovendien is gezichtsherkenning in dergelijke toepassingen ook niet toegestaan in Nederland vanwege de privacywetgeving. 

Image

Screenshot van misleidende posts op Instagram en X. Genomen op 29/8/24.

Spiegelcamera's

Bij de bekendmaking van hun jaarresultaten eerder dit jaar stelde Jumbo dat er jaarlijks voor meer dan 100 miljoen euro aan goederen (hier gearchiveerd) wordt gestolen bij de supermarktketen. Waarna het besloot om extra maatregelen in te voeren (hier gearchiveerd) om winkeldiefstal te voorkomen, zoals "spiegelcamera's" bij de zelfkassa en AI-technologieën om "afwijkend gedrag" van klanten te onderscheppen. Geen van de extra maatregelen omvat echter gezichtsherkenningssoftware.

"Sinds het voorjaar hebben we maatregelen genomen om winkeldiefstal te beperken. Naast verschillende landelijke maatregelen zijn dat ook proeftesten in een select aantal winkels, waaronder de monitors bij zelfscankassa’s", vertelde een woordvoerder van Jumbo op 28 augustus 2024 aan AFP. "Jumbo houdt zich tijdens de proeven aan de privacywetgeving en er wordt geen gebruik gemaakt van gezichtsherkenning."

"Bij deze monitors hangt een QR-code die verwijst naar onze privacypagina", voegde de woordvoerder eraan toe (hier gearchiveerd).

Jumbo gebruikt geen gezichtsherkenning bij hun zelfscankassa's (of waar dan ook) maar heeft wel speciale camera's geïnstalleerd bij de zelfscankassa's. Op de privacypagina van hun website geven ze hier extra informatie over: "bij wijze van pilot, gebruik gemaakt van een confrontatiemonitor bij de zelfscankassa’s. Op zo’n monitor ziet een klant zichzelf tijdens het scannen en afrekenen van de boodschappen."

Jumbo geeft aan dat "de confrontatiemonitoren zijn niet aangesloten op het reguliere camerasysteem; de beelden worden niet opgenomen. ".

Algemene Verordening Gegevensbescherming

Volgens de Autoriteit Persoonsgegevens (AP), de onafhankelijke toezichthouder die instaat voor de bescherming van persoonsgegevens in Nederland, is het gebruik van camera's met gezichtsherkenningssoftware in de openbare ruimte bijna in alle gevallen verboden (hier gearchiveerd). Er zijn enkele uitzonderingen, bijvoorbeeld als het nodig is voor authenticatie of beveiliging. Maar volgens artikel 29 van de UAVG (hier gearchiveerd) moet het gebruik "noodzakelijk en proportioneel" zijn. De AP stelt: "Er moet een zwaarwegend algemeen belang mee gemoeid zijn. Bijvoorbeeld de veiligheid van een kerncentrale of staatsgeheime informatie".

Volgens hoogleraar Law and Data Science aan de Universiteit Leiden Bart Custers (hier gearchiveerd) zou dit bij een supermarkt niet het geval zijn: "zolang er in een supermarkt geen hele ernstige dingen aan de hand zijn, zou het niet als proportioneel worden gezien. Je kunt er dus van uitgaan dat het om die reden niet zou worden toegestaan".

Een andere uitzondering zou zijn wanneer je "expliciet" toestemming geeft voor het gebruik van gezichtsherkenning. "Dit is vereist in situaties met een ernstig privacy risico en waar het belangrijk is dat mensen controle houden over hun persoonlijke gegevens," aldus de AP (hier gearchiveerd).

Dit is vastgelegd in de Algemene Verordening Gegevensbescherming, die in 2018 door de EU is aangenomen, in het Engels GDPR (artikel 9 AVG) (hier gearchiveerd). Dit is een hogere drempel dan de 'normale' toestemming die je moet geven als je akkoord gaat met bijvoorbeeld cookies bij een websitebezoek (artikel 6 en 7) (hier en hier gearchiveerd).

De Autoriteit Persoonsgegevens heeft wel al eens een formele waarschuwing gegeven aan een Jumbo filiaal in 2020 omdat deze camera's met gezichtsherkenning gebruikte bij de ingang van de winkel. Na de waarschuwing schakelde de eigenaar van de winkel de software uit (hier gearchiveerd). 

AP-vicevoorzitter Monique Verdier zei in het persbericht na de waarschuwing dat "het simpelweg binnenstappen van de supermarkt, onder het mom van 'wie zwijgt, stemt toe', niet telt als toestemming".

AI gericht op "afwijkende handelingen"

Hoewel er geen gezichtsherkenning wordt gebruikt, gebruiken Jumbo en andere supermarkten steeds vaker AI om hun winkels te monitoren en winkeldiefstal te voorkomen (hier gearchiveerd).

Jumbo weigerde in te gaan op de details van de proeven, maar volgens Bart Custers is de AI-technologie waarschijnlijk vergelijkbaar met de technologie die op vliegvelden wordt gebruikt om te herkennen of mensen bagage onbeheerd achterlaten.

"Je kunt de camera het profiel van een persoon en het profiel van een tas of koffer laten herkennen, die worden dan in het beeld aan elkaar geplakt. En als ze dan uit elkaar gaan, gaat er een signaal af dat de persoon bijvoorbeeld zijn tas of koffer achterlaat," voegt hij eraan toe, "je hoeft geen gezichten in het beeld te brengen en dan verzamel je in feite geen persoonlijke gegevens".

Hetzelfde kan gedaan worden wanneer iemand iets uit een rek pakt en het in zijn zak of tas stopt. Zolang de beelden niet worden doorgestuurd en opgeslagen, is de privacy verordening niet van toepassing. 

Custers verduidelijkt ook dat het een veelvoorkomend misverstand is dat er geen rechten worden geschonden als niemand naar de beelden kijkt: "De wettelijke regels zijn zo dat het niet uitmaakt of iemand er daadwerkelijk naar kijkt."

Waar het om gaat is of de gegevens worden opgeslagen of niet: "het opslaan van deze gevoelige gegevens biedt de mogelijkheid om ernaar te kijken. Ook als het niet nu is, dan misschien later, maar ook bijvoorbeeld wanneer de informatie later gebruikt wordt om beslissingen te nemen, bijvoorbeeld een gepersonaliseerde prijs, iemand op een zwarte lijst zetten, ... " voegde hij eraan toe.

Gezichtsherkenning en privacy

Eerder dit jaar keurde het Europese parlement de befaamde AI-wet goed. Deze zal verder bepalen wat wel en niet kan worden gedaan met dergelijke technologieën, inclusief beperkingen op het gebruik van onder andere gezichtsherkenning door de politie (hier gearchiveerd). 

In landen buiten de Europese Unie wordt gezichtsherkenning in openbaar toegankelijke ruimtes al gebruikt in verschillende toepassingen. Bijvoorbeeld in Japan, waar een supermarktketen (hier gearchiveerd) AI gebruikt om te beoordelen of werknemers wel of niet genoeg glimlachen of bijvoorbeeld een systeem (hier gearchiveerd) dat gebruik maakt van gezichtsherkenningstechnologie bij de kaartjescontrole op een spoorlijn. Dit leidde al tot verschillende privacy dilemma's.

Het kan echter ook ernstigere risico's met zich meebrengen. Bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, waar de politie regelmatig gebruik maakt van gezichtsherkenning om criminelen te identificeren (hier gearchiveerd). De technologie identificeerde zo al meerdere malen de verkeerde verdachten, vaak mensen van kleur of vrouwen, waardoor onschuldige mensen werden gearresteerd en werden beschuldigd van misdaden (hier gearchiveerd). 

AFP factcheckte eerder al andere beweringen over gezichtsherkenning. Lees ze hier en hier.