De verwijdering van 500 dammen heeft de recente overstromingen in Centraal-Europa niet veroorzaakt

Een paar dagen nadat Storm Boris in september 2024 Centraal- en Oost-Europa teisterde, circuleerden er op X en Facebook een aantal berichten in het Nederlands, waarin de verwoestende overstromingen werden gelinkt aan de Europese Natuurherstelwet. Deze wet, die in augustus 2024 van kracht ging, doelt erop om 30 procent van de ecosystemen tegen 2030 in goede staat te herstellen. Het is onderdeel van de inspanningen van de EU om de opwarming van de aarde te beperken en tegen 2050 koolstofneutraal te worden. In de berichten op sociale media werd beweerd dat onder de wetgeving "ongeveer 500 dammen" waren verwijderd, wat bijdroeg aan de dood en vernietiging die Storm Boris heeft aangericht.

"Onder het mom van 'natuurherstel' zijn in Europa zo'n 500 dammen verwijderd die rivieren in bedwang houden om overstromingen te voorkomen. Met als resultaat overstromingen die niets met klimaat te maken hebben", beweerde een X-gebruiker op 16 september 2024.

Image

Screenshots van onjuiste berichten op Facebook en X. Genomen op 18/9/24.

De meeste berichten verwijzen naar een artikel over de damverwijderingen in het Nederlandse dagblad Trouw, dat op zijn beurt het Wereld Natuur Fonds (WWF) en een nieuw jaarverslag van Dam Removal Europe citeert uit april 2024. Dam Removal Europe beschrijft zichzelf als een "beweging die ijvert om vrijstromende rivieren te herstellen voor de mens en natuur" en werd opgericht door natuurbeschermingsgroepen zoals WWF en World Fish Migration Foundation. Het initiatief bestaat uit "rivierliefhebbers, vrijwilligers, activisten, rivierbeoefenaars, biologen, milieuagentschappen en andere actoren die betrokken zijn bij waterbeheer en het herstel van zoetwaterecosystemen."

Volgens het rapport van Dam Removal Europe werden er in 2023 inderdaad bijna 500 dammen of barrières verwijderd. Maar experts vertelden AFP dat de meeste hiervan oud waren en op het punt stonden in te storten. Hun verwijdering had niet aan de overstromingen kunnen bijdragen. Experts in Polen bevestigden ook dat de overstromingen niet plaatsvonden in gebieden waar in het verleden dammen waren verwijderd. Deskundigen schrijven de overstromingen toe aan verschillende factoren, zoals hevige regenval en de daaruit voortvloeiende hoge waterstanden, veroorzaakt door klimaatverandering.

AFP factcheckte eerder soortgelijke beweringen over het verwijderen van dammen en overstromingen in Europa.

Verwijderde dammen liggen niet in overstroomde gebieden

Volgens deze kaart van het Dam Removal Project liggen de meeste verwijderde dammen niet in de landen waar de recente overstromingen plaatsvonden. Van de landen die het hardst zijn getroffen door Storm Boris, werden er voornamelijk dammen verwijderd in Oostenrijk en Polen. In Slovakije en Roemenië, die ook werden getroffen, werden slechts twee en drie dammen verwijderd.

Experts in Oostenrijk en Polen vertelden AFP dat er geen verband is tussen de recente overstromingen en de verwijdering van de dammen. De overstromingen waren het gevolg van extreem zware regenval en de daaruit voortvloeiende hoge waterstanden. Ze vonden ook niet plaats in dezelfde gebieden als waar de dammen werden verwijderd.

Izabela Godyń, assistent-professor aan de afdeling Geo-engineering en Waterbeheer van de Technische Universiteit van Krakau, vertelde AFP in een e-mail op 19 september 2024 dat "de overstromingen die nu in Polen plaatsvinden, worden veroorzaakt door extreem zware regenval, [waardoor] rivieren buiten hun oevers  treden. Dit gebeurt niet in gebieden waar in het verleden dammen zijn verwijderd."

De expert wees erop dat de damverwijderings- of renaturatieprojecten plaatsvonden in het stroomgebied van de rivier de Vistula in het zuidoosten van Polen, terwijl de overstromingen plaatsvonden in het stroomgebied van de Oder in het zuidwesten van het land.

Bovendien dragen niet alle dammen bij aan het voorkomen van overstromingen, vertelde Marie-Anne Germaine, geograaf verbonden aan de Universiteit van Parijs Nanterre, Frankrijk, aan AFP in een e-mail op 29 januari 2024. "De meeste infrastructuur die over rivieren wordt gebouwd, is niet bedoeld om overstromingen te reguleren, maar om energie te produceren (molens, micro-energiecentrales of grote dammen) of om water op te slaan (bijvoorbeeld voor irrigatie)." Dit soort dammen "heeeft geen effect en kan overstromingen niet voorkomen", legde Germaine uit.

Michał Habel, hoogleraar hydrologie aan de Kazimierz Wielki Universiteit in Bydgoszcz, legde op 19 september 2024 aan AFP uit dat er in Polen slechts één dam met een overstromingsreservoir werd verwijderd: de buiten gebruik gestelde dam in Wilkowice. De dam werd in 2014 in gebruik genomen als maatregel tegen overstromingen en als wateropslagfaciliteit, maar kreeg al snel te maken met technische storingen vanwege fouten tijdens de constructie. Deze werd in 2021 om veiligheidsredenen buiten gebruik gesteld. De andere verwijderde barrières of dammen in Polen hadden geen beschermingsfunctie tegen overstromingen.

Habel en zijn collega's zijn verantwoordelijk voor het toezicht op de ontmantelde Wilkowka-dam. Hij vertelde dat er geen overstromingen waren in het stroomgebied van de dam.

Bovendien zullen dammen met overstromingsreservoirs niet per se enorme overstromingen voorkomen, zoals in Polen is gebeurd. "De overstromingen vinden plaats in gebieden met talrijke overstromingsreservoirs en dammen. Verschillende dammen zijn verwoest omdat de maximale waterinstroom de kritische stroomwaarden overschreed die in de projecten zijn opgenomen", aldus Habel.

Op 15 en 16 september 2024 stortten twee oudere dammen met overstromingsbekkens in Stronie Śląskie en Nysa Kłodzka in onder de extreme druk van de aanhoudende hevige regenval. De breuk van de dammen, met name die in Stronie Śląskie, veroorzaakte enorme schade aan de omliggende dorpen. Dammen met overstromingsbekkens worden gebouwd om overstromingen te verminderen door de waterstroom te reguleren en het water stroomopwaarts in een reservoir op te vangen.

Image

Bewoners lopen voor een gebouw dat is verwoest door de zware overstroming in Stronie Śląskie, Zuid-Polen, op 18 september 2024. (AFP / Wojtek RADWANSKI)

Severin Hohensinner, een senior wetenschapper bij het Institute of Hydrobiology & Aquatic Ecosystem Management in Wenen, Oostenrijk, vertelde AFP op 18 september 2024 dat hij geloofde dat de overstromingen werden veroorzaakt door een specifieke weersconstellatie. Een lagedrukgebied zat vast tussen hogedrukgebieden, wat betekende dat er aan de ene kant koude lucht was en aan de andere kant vochtige lucht. De Middellandse Zee, die warmer is dan normaal door klimaatverandering, zorgde ervoor dat er meer water in de lucht verdampte, wat leidde tot de zware regenval.

Hij voegde eraan toe dat een toename van verzegelde oppervlakken in dorpen en steden ook bijdroeg aan de overstromingen. Daardoor stroomt het water moeilijker weg in de bodem. Een andere mogelijke factor, suggereerde hij, was het gebruik van zware landbouwmachines om de bodem samen te drukken, waardoor het moeilijk is voor het land om water vast te houden.

De kaart die in het rapport van Dam Removal Europe is gepubliceerd, bevat een aantal structuren in Oostenrijk die in de strikte zin geen dammen zijn, aldus de expert. "Alleen kleine kunstmatige treden in de rivierbedding (zoals lage dammen of gronddrempels) werden om ecologische redenen verwijderd," legde Hohensinner uit.

"De meeste waren ongeveer een meter hoog tot 2,5 meter en hadden geen opslagvolume voor overstromingswater, omdat de rivierbedding in de meeste gevallen volledig was gevuld met sedimenten stroomopwaarts van de barrière." Ze zouden geen verschil hebben gemaakt in het geval van een overstroming.

Dam Removal Europe en de Natuurherstelwet

In tegenstelling tot wat in sommige berichten op sociale media wordt beweerd, is het Dam Removal-project niet gekoppeld aan de EU natuurherstelwet. Dam Removal Europe, opgericht in 2016, roept op tot het verwijderen van onnodige dammen om de natuurlijke stroming van rivieren te verbeteren. Dit zou overstromingen kunnen voorkomen en droogtes kunnen verhelpen.

Bovendien legde Michał Habel ook uit dat het EU-beleid inzake rivierherstel, bijvoorbeeld het verwijderen van obstakels in rivieren, in Polen nog niet is geïmplementeerd. Dit is ook het geval in andere EU-landen. De wet op natuurherstel werd pas in juni 2024 goedgekeurd door het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie en trad op 18 augustus 2024 in werking. Lidstaten hebben twee jaar de tijd om de ontwerpen in te dienen voor hun plannen om de doelstellingen van de wet te halen.

De wet is een essentieel onderdeel van de Europese Green Deal en de EU Biodiversiteitsstrategie 2030. Het omvat herstelmaatregelen om ervoor te zorgen dat "ten minste 20 procent van de terrestrische en mariene gebieden van de EU tegen 2030 hersteld zijn, en alle gedegradeerde ecosystemen tegen 2050". De wet legt juridisch bindende doelen en verplichtingen op voor natuurherstel aan alle lidstaten.

Nederlandse dammen

Hoewel Nederland niet direct werd getroffen door Storm Boris, werden in 2022 in Nederland acht kleine overbodige dammen en stuwen ontmanteld (zoals al beschreven werd in deze AFP-factcheck). Herman Wanningen, oprichter van het initiatief Dam Removal Europe, vertelde aan de Volkskrant dat deze zich niet in de grote riviersystemen van het land bevonden.

"De veranderingen die worden aangebracht bij het verwijderen van een dam zijn bedoeld om een natuurlijkere waterstroom te herstellen en een grotere wateropslagcapaciteit te bieden in plaats van problemen te veroorzaken," vertelde Ton Hoitink, hoogleraar Environmental Fluid Mechanics aan de Wageningen Universiteit, op 19 februari 2024 aan AFP. Het verwijderen van dammen en stuwen in Nederland maakt het gebied niet vatbaarder voor overstromingen," zei hij.

Dammen kunnen worden verwijderd op een manier die meer ruimte creëert voor de rivier om te overstromen, vertelde Benjamin Dewals, universitair hoofddocent waterbouwkunde en waterbeheer aan de Universiteit van Luik, op 24 januari 2024 aan AFP. Dit kan echter alleen in bepaalde gebieden, bijvoorbeeld als er geen verstedelijking is. Er kunnen ook meer meanders worden gecreëerd terwijl de rivierstroom wordt hersteld, waaronder soms zelfs de oorspronkelijke stroom van de rivier.

Deze op de natuur gebaseerde oplossing om rivieren meer overstromingsgebied te geven, wordt in Nederland al toegepast sinds de extreem hoge waterstanden van 1993 en 1995.