Een controversiële studie leidde tot misleidende beweringen over coronavaccins en oversterfte

Een foto van een artikel uit de papieren versie van The Telegraph circuleerde online met de titel: "Covid jab may be to blame for increase of excess deaths (Het covid-vaccin is mogelijk verantwoordelijk voor een toename van de oversterfte)". Sinds 4 juni werd de foto meer dan zeshonderd keer gedeeld op Facebook (hier, hier en hier) en X. In de berichten op sociale media werd de kop en in sommige gevallen een deel van het artikel vertaald in het Nederlands.

Het Britse dagblad The Telegraph publiceerde het artikel ook online met een soortgelijke kop. Andere media waaronder de New York Post deelden dezelfde informatie over het onderzoek, maar later werd het artikel bijgewerkt. "Een eerdere versie van dit artikel gaf niet weer dat de studie niet de impact van vaccinatie analyseerde en geen verband legde tussen sterfte en vaccinatiestatus", luidt de rectificatie van de redacteur aan het einde van het artikel (link hier gearchiveerd).

De bewering deed ook de ronde in het Engels, Bulgaars, Slowaaks, Duits en Fins.

Alle berichten citeren een studie die op 3 juni 2024 online werd gepubliceerd door het peer-reviewed tijdschrift BMJ Public Health. De titel van de studie is: "Oversterfte in landen in de westerse wereld sinds de COVID-19 pandemie: 'Our World in Data' schattingen van januari 2020 tot december 2022". BMJ Public Health maakt deel uit van dezelfde uitgeversgroep als de BMJ - vroeger heette het British Medical Journal, volgens de website (link hier gearchiveerd). 

De auteurs van het onderzoek zijn drie specialisten in kinderoncologie van twee Nederlandse ziekenhuizen en een "onafhankelijke onderzoeker uit Amsterdam" (link hier gearchiveerd). Hier is de webversie van het onderzoek te vinden (link hier gearchiveerd).

In de paper van twaalf pagina's wordt een dergelijke bewering echter niet gedaan. 

Image

Screenshot van twee van de misleidende berichten, vastgelegd op 28 juni 2024

Wat zegt het onderzoek over oversterfte en de COVID-19 pandemie?

In de samenvatting wordt uitgelegd dat voor het onderzoek gegevens werden gebruikt van 'Our World in Data' om oversterfte te beoordelen "als een afwijking tussen het gerapporteerde aantal sterfgevallen in een land tijdens een bepaalde week of maand tussen 2020 en 2022 en het verwachte aantal sterfgevallen in een land voor die periode onder normale omstandigheden".

"Oversterfte is in de westerse wereld drie jaar op rij hoog gebleven, ondanks de implementatie van inperkingsmaatregelen en COVID-19-vaccins", zegt het eerste deel van de conclusie. "Dit geeft aanleiding tot ernstige bezorgdheid. Regeringsleiders en beleidsmakers moeten grondig onderzoek doen naar de onderliggende oorzaken van de aanhoudende oversterfte", luidt de conclusie van het onderzoek.

In de inleiding en het discussiegedeelte van het document worden verschillende vermoedelijke bijwerkingen van de coronavaccins besproken. 

"Het is mogelijk dat regeringen niet in staat zijn om hun gegevens over sterfgevallen vrij te geven met gedetailleerde stratificatie naar oorzaak, hoewel deze informatie zou kunnen helpen om aan te geven of COVID-19-infecties, indirecte effecten van inperkingsmaatregelen, coronavaccins of andere over het hoofd geziene factoren een onderliggende rol spelen", staat op pagina acht van de publicatie.

Maar er is geen directe conclusie gemaakt over het verband tussen vaccinatie en oversterfte, zoals wordt beweerd door sociale-media-gebruikers in misleidende berichten.

Uitgever en experts ontkennen de beweringen

Op 6 juni 2024 publiceerde BMJ een verklaring op X waarin werd gezegd dat het onderzoek verkeerd was gerapporteerd (link hier gearchiveerd): "Verschillende nieuwszenders hebben beweerd dat dit onderzoek een direct oorzakelijk verband legt tussen de COVID-19-vaccinatie en sterfte. Deze studie legt een dergelijk verband niet." 

Image

Screenshot van bericht van BMJ op X, vastgelegd op 14 juni 2024

"Hoewel de onderzoekers erkennen dat er bijwerkingen worden gemeld na vaccinatie, ondersteunt het onderzoek niet de bewering dat het vaccin een belangrijke factor is die bijdraagt aan de oversterfte sinds het begin van de pandemie. Vaccins hebben juist bijgedragen aan het verminderen van de ernstige ziekte en sterfte als gevolg van COVID-19-infectie", luidt de BMJ-verklaring.

Na een aantal heftige reacties op de studie, zei BMJ op 13 juni 2024 dat het "de kwaliteit van het onderzoek en de berichtgeving" van het artikel aan het onderzoeken was.

Nadat de studie stormachtige reacties veroorzaakte, publiceerde de BMJ Public Health ook de zogenaamde "uiting van bezorgdheid" over het artikel, waarin staat dat "het integriteitsteam en de redacteuren problemen onderzoeken met betrekking tot de kwaliteit van de rapportage in dit werk" (link hier gearchieveerd).

"Lezers moeten ook gewaarschuwd worden voor verkeerde interpretaties en misverstanden over het werk. Er zijn beweringen gedaan dat het werk een direct causaal verband suggereert tussen vaccinatie tegen COVID-19 en sterfte. Deze studie bewijst een dergelijk verband niet", luidt de verklaring. 

"De specifieke bewering die probeert de last van sterfgevallen specifiek bij vaccins te leggen, is vergezocht en wordt voor zover ik kan zien niet gedaan door de auteurs van het BMJ-paper", schreef John P.A. Ioannidis, hoogleraar geneeskunde aan het Stanford Prevention Research Center en Epidemiology and Population Health in een e-mail op 13 juni 2024 aan AFP.

"Ik denk dat vaccins over het geheel genomen veel levens hebben gered: niet zoveel als sommigen beweren, die proberen er een perfect beeld van te schetsen, maar ik denk zeker niet dat ze meer mensen hebben gedood dan gered!", voegde hij eraan toe.

Kinderkankerziekenhuis Utrecht neemt afstand van het onderzoek

Het Prinses Máxima Centrum voor kinderoncologie in Utrecht, vermeld als de affiliatie van drie van de vier auteurs van de studie, publiceerde op 11 juni 2024 ook een verklaring dat het afstand had genomen van de publicatie (link hier gearchiveerd). 

"Er zijn serieuze vragen ontstaan ten aanzien van de publicatie", schreef het centrum. "Het Prinses Máxima Centrum betreurt het ten zeerste dat deze publicatie de indruk kan wekken dat het belang van vaccinaties in twijfel wordt getrokken ". 

In de verklaring wordt uitgelegd dat het oorspronkelijke idee van de studie was om te kijken "naar het effect van de COVID-maatregelen op o.a. het sterftecijfer van kinderen met kanker in lage inkomenslanden". Maar "gedurende de studie is de focus verschoven en een kant op gegaan die naar onze mening te ver afligt van onze expertise: kinderoncologie. We zijn geen expert op het gebied van epidemiologie en willen ook niet die indruk wekken."

"De studie toont op geen enkele wijze aan dat er een verband tussen vaccinaties en oversterfte bestaat, dat is expliciet niet de bevinding van de onderzoekers. We betreuren dan ook dat deze indruk is ontstaan", luidt de verklaring. 

In de publicatie wordt beweerd dat de "Stichting Wereld Kinderkanker NL de studie steunde". Op 12 juni 2024 publiceerde de internationale liefdadigheidsinstelling World Child Cancer echter een verklaring waarin stond dat zij "ten onrechte als financier genoemd".

"Dankzij betrokken donateurs van World Child Cancer – The Netherlands kan World Child Cancer programma’s en projecten financieren die kennis en kunde overdragen aan ziekenhuizen in lage- en middeninkomenslanden. Het Outreach team van het Prinses Maxima Centrum voert de programma’s en projecten uit", wordt in de verklaring geschreven. 

Kritiek op het onderzoek

Nadat het onderzoek werd gepubliceerd, kreeg het online veel kritiek, waaronder in dit draadje op X (link hier gearchiveerd) en in dit draadje (link hier gearchiveerd) van Jeffrey S.Morris, hoogleraar volksgezondheid en preventieve geneeskunde en directeur van de divisie biostatistiek aan de Perelman School of Medicine, University of Pennsylvania.

"De publicatie levert geen enkel bewijs dat COVID-19-vaccins de oversterfte hebben verhoogd", schreef professor Morris op 13 juni 2024 in een e-mail aan AFP.

"Het enige wat ze doen is aantonen dat oversterfte niet stopte in 2020, maar doorging in 2021-2022 'ondanks inperkingsmaatregelen en vaccins', en [onderzoekers, red.] concluderen dat 'dit aanleiding geeft tot ernstige bezorgdheid'. Regeringsleiders en beleidsmakers moeten grondig onderzoek doen naar de onderliggende oorzaken van de aanhoudende oversterfte", volgens prof. Morris. 

"Zoals hierboven vermeld, leveren ze geen enkel direct bewijs dat vaccins oversterfte hebben veroorzaakt, laat staan dat ze een primaire oorzaak waren. Ze stellen eenvoudigweg dat de oversterfte verklaard zou kunnen worden door een combinatie van covid, inperkingsmaatregelen en vaccins, en schrijven vervolgens een narratieve review waarin ze speculeren over manieren waarop inperkingsmaatregelen en vaccins in principe zouden kunnen leiden tot oversterfte, maar ze leveren geen enkel bewijs dat een van beide dat deed. Ze bagatelliseren ook de rol van covid, waarvan in talloze andere publicaties en zelfs in hun eigen gegevens wordt aangetoond dat het een primaire verklarende factor is", zei Morris.

"Ik heb de BMJ Public Health-publicatie bekeken en over het algemeen denk ik dat het een goed uitgevoerde analyse is. We hebben schattingen van oversterfte voor 2020-2023 gepubliceerd in PNAS en die lijken in grote lijnen overeen te komen met wat er in de BMJ-paper staat", zei professor Ioannidis aan AFP.

Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) is een peer-reviewed tijdschrift van de Amerikaanse National Academy of Sciences (NAS). Het artikel dat hij noemt heet "Variability in excess deaths across countries with different vulnerability during 2020-2023 (Variabiliteit in oversterfte in landen met verschillende kwetsbaarheid tussen 2020 en 2023" en werd gepubliceerd in november 2023 (link hier gearchiveerd).

De publicatie maakte grofweg onderscheid tussen twee groepen landen. Een groep landen met een hoog inkomen, weinig armoede en geen grote inkomensongelijkheid, waar weinig of geen oversterfte werd geregistreerd (of zelfs een daling van het aantal sterfgevallen) in de periode tussen 2020 en 2023 en een andere groep die bestond uit landen met een laag inkomen of een substantieel deel van de bevolking die in armoede leeft of waar substantiële inkomensongelijkheid is, en waar sprake was van een "zeer substantiële oversterfte in die periode".

"Ik denk dat wat we hier zien het samengestelde voordeel (of nadeel) van een gezondheidssysteem is dat middelen kan hebben (of niet), functioneel kan zijn en mensen in nood kan beschermen. Kwetsbare landen en hun gezondheidssystemen (waaronder ook de VS) ontspoorden door de pandemie en/of pandemische maatregelen", legde prof. Ioannidis uit. 

"Ik denk dat de uitdaging ligt in de interpretatie van het sterftecijfer. De BMJ-publicatie geeft een algemene, evenwichtige bespreking van vele mogelijkheden van bijdragende factoren die zeer moeilijk of zelfs onmogelijk te ontwarren zijn wat betreft hun relatieve bijdrage met dit soort gegevens. Veel van de bijdragende factoren hebben de neiging om naast elkaar te bestaan, wat het nog moeilijker maakt om ze te ontwarren", voegde hij eraan toe. 

In Nederland is tot op 29 september 2023 meer dan 65 procent van de bevolking gevaccineerd tegen COVID-19, volgens een grafiek van "Our World in Data" met als titel: "Aandeel van mensen die het initiële COVID-19-vaccinatieprotocol hebben voltooid". 

Nederland en Zwitserland "hadden te maken met grote aantallen oversterfte begin 2020", luidt The Economist's tracker waarvan de gegevens voor het laatst werden bijgewerkt in april 2024 (link hier gearchiveerd). 

AFP probeerde contact op te nemen met de onderzoeker wiens e-mail in de publicatie werd vermeld, maar had nog geen antwoord gekregen op het moment van publicatie van het Factcheck-artikel. 

Meer AFP Factcheck-artikelen over COVID-19 desinformatie zijn hier te lezen.