Geen bewijs dat toename van apenpokken verband houdt met coronavaccin van AstraZeneca

"Denkt u dat er een verband bestaat tussen de uitbraak van de apenpokken en Astrazeneca?", luidt deze tweet van 19 mei in reactie op een Twitterbericht van de viroloog Marion Koopmans over de uitbraak van de apenpokken. De eerstgenoemde tweet is voorzien van een foto van een overheidswebsite, waarin uitgelegd wordt dat het AstraZeneca-vaccin tegen COVID-19 (bekend als Vaxzevria), gebruik maakt van een gemodificeerd chimpansee-adenovirus, wat een verband suggereert tussen het vaccin en de uitbraak van de apenpokken.

"Waar komen die apenpokken toch vandaan hè", staat in een ander bericht op Facebook met een screenshot van een Nederlandstalige bijsluiter van het vaccin, met een rode markering naast de ingrediënten – waar onder andere "Chimpansee Adenovirus" te lezen valt. Een soortgelijk bericht op het platform staat hier, met een andere foto waarop de ingrediënten omcirkeld zijn.

Uit de reacties onder de berichten blijkt dat sommigen geloven dat er een verband is tussen het coronavaccin van AstraZeneca en de recente uitbraak van apenpokken: "Het komt uit vax's. Zoals de meeste mensgemaakte of doorontwikkelde labvirussen." Een andere gebruiker verduidelijkt echter: "Het virus komt van knaagdieren en niet van apen. Eerst goed inlezen voordat je een antwoord geeft."

Image

Screenshots van verschillende misleidende berichten op sociale media, vastgelegd op 3 juni 2022

Soortgelijke berichten zijn verschenen in andere talen, zoals in het Duits, Frans en Spaans.

De berichten verschenen nadat in het voorjaar van 2022 een uitbraak van apenpokken in niet-endemische landen werd waargenomen. De WHO meldde dat er tot op 2 juni 780 door laboratoriumonderzoek bevestigde gevallen zijn gedetecteerd in 27 niet-endemische landen. De WHO vervolgt dat er tot dan toe "geen doden" zijn gemeld in niet-endemische landen maar dat ze "nog steeds worden gemeld in endemische landen."

Volgens de WHO, verdwijnen de symptomen, zoals koorts of huiduitslag, meestal vanzelf na een paar weken, terwijl sterfgevallen zeldzaam zijn. Het virus wordt verspreid door nauw contact met een besmet persoon of dier, of met materiaal dat besmet is met het virus. Er is geen specifieke remedie voor de apenpokken, maar volgens de organisatie is vaccinatie tegen pokken voor ongeveer 85% effectief gebleken in het voorkomen van de ziekte.

Op de vraag of er een verband zou kunnen zijn tussen het chimpansee-adenovirus dat wordt gebruikt in het Vaxzevria-vaccin en apenpokken, zei Yannick Simonin, viroloog en specialist in opkomende virusinfecties aan de Universiteit van Montpellier, op 25 mei tegen AFP: "Het is onmogelijk dat dit waar is". Hij wees op het enorme verschil tussen de virale genoomsequenties van de twee virussen: "de verschillen tussen de twee virussen zijn als die tussen een mier en een neushoorn."

Vaxzevria's chimpansee-adenovirus kan zich niet vermenigvuldigen

Zoals we lezen in de bijsluiter van Vaxzevria, bevat het vaccin geproduceerd door AstraZeneca en de Universiteit van Oxford een "Chimpansee Adenovirus coderend voor de spike-glycoproteïne ChAdOx1-S van SARS-CoV-2".

Dit verwijst naar een "onschadelijk, verzwakt" adenovirus dat normaal gesproken verkoudheid veroorzaakt bij chimpansees, maar is genetisch gemodificeerd waardoor het onmogelijk is om zich te vermenigvuldigen in mensen, zoals een artikel van de Universiteit van Oxford uitlegt. Het gemodificeerde adenovirus is zodanig veranderd dat het de genetische code van de spike-eiwitten van SARS-CoV-2 – het virus dat COVID-19 veroorzaakt – draagt, zodat het immuunsysteem van het lichaam ze leert herkennen en zich voorbereidt op een echte besmetting.

Image

Hoe het Oxford-AstraZeneca-vaccin aangepaste virussen gebruikt om de immuunrespons van het lichaam tegen SARS-CoV-2 te activeren ( AFP / John SAEKI, Laurence CHU)

Volgens het artikel van de universiteit werd ChAdOx1 "gekozen als de meest geschikte vaccintechnologie voor een SARS-CoV-2-vaccin, omdat is aangetoond dat het in andere vaccins al na één dosis een sterke immuunrespons opwekt." Het voegt eraan toe: "Adenovirale vectoren van chimpansees zijn een zeer goed bestudeerd vaccintype, dat veilig is gebruikt bij duizenden proefpersonen."

Zoals Teresa Lambe, hoogleraar Vaccinologie en Immunologie aan de Universiteit van Oxford en vooraanstaand lid van het Oxford COVID-19-vaccinteam, op 26 mei aan AFP vertelde: "Het chimpansee-adenovirus AZD1222 dat in het vaccin wordt gebruikt, is genetisch gemodificeerd, zodat het onmogelijk is dat het bij mensen kan groeien."

In sommige berichten wordt onterecht beweerd dat Vaxzevria ook genetisch gemodificeerde menselijke embryonale niercellen (HEK-cellen) bevat. HEK-cellen zijn inderdaad gebruikt bij de productie van Vaxzevria, maar zitten niet in het vaccin. Omdat het adenovirus in het vaccin zodanig is gewijzigd dat het zich niet kan reproduceren, hebben wetenschappers een manier nodig om grote hoeveelheden ervan te maken voor de vaccins. Dit wordt gedaan met behulp van HEK-cellen. Zoals vermeld in de bijsluiter van het Europees Geneesmiddelenbureau over Vaxzevria, werd het chimpansee-adenovirus "geproduceerd in genetisch gemodificeerde menselijke embryonale 293-niercellen (human embryonic kidney, HEK) en door recombinant-DNA-technologie". Het Vaccine Knowledge Project van de Universiteit van Oxford legt uit dat HEK 293 cellen afkomstig zijn "uit de nier van een legaal geaborteerde foetus in 1973".

Andere vaccins tegen COVID-19, zoals die geproduceerd door Janssen en Spoetnik V gebruikten ook adenovirussen om een immuunrespons op SARS-CoV-2 op te wekken. Ze gebruikten echter geen adenovirussen van chimpansees, maar menselijke.

Apenpokken behoort tot een andere virusfamilie

Het apenpokkenvirus (monkeypox) is een heel ander type virus dan adenovirussen, die behoren tot de genetische familie Adenoviridae.

Apenpokken is een zoönose – een virus dat van dieren op mensen wordt overgedragen – met symptomen die vergelijkbaar zijn met de ‘klassieke’ pokken (variola), hoewel het klinisch minder ernstig is, verklaart het Europees Centrum voor Ziektebestrijding (ECDC). Het behoort tot het Orthopoxvirus-geslacht van de Poxviridae-familie, waartoe ook virussen als variola behoren.

"Er zijn geen redenen om te zeggen dat de toename van apenpokken verband houdt met vaccins" vertelt David Heymann op 25 mei aan AFP, hoogleraar epidemiologie van infectieziekten aan de London School of Hygiene and Tropical Medicine (LSHTM).

"Monkeypox is een DNA-virus dat afkomstig is van de Orthopox-familie", zei Heymann, die onderzoek heeft gedaan naar uitbraken van apenpokken onder mensen in heel Centraal- en West-Afrika. Het is ook "een zeer stabiel virus dat niet muteert – als het dat wel doet, is het heel weinig", voegde hij eraan toe.

Gevraagd naar het veronderstelde verband tussen het Vaxzevria-vaccin en de uitbraak van apenpokken, was hoogleraar Lambe even duidelijk: "het zijn twee totaal verschillende soorten virussen, dus het is niet mogelijk voor het adenovirus om in apenpokken te veranderen."

"Adenovirussen hebben een andere grootte en structuur [dan pokkenvirussen], en ze tasten andere cellen en andere gastheren aan", voegt Yannick Simonin eraan toe.

Ondanks de naam wordt niet aangenomen dat apenpokken afkomstig zijn van primaten, die ook ziek kunnen worden door infectie. De naam is ontstaan omdat het eerst werd ontdekt in 1958, toen twee uitbraken van een pokkenachtige ziekte plaatsvonden in apenkolonies die voor onderzoek werden gehouden, legt de Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention (CDC) uit.

Het specifieke dierlijke reservoir van apenpokken blijft onbekend. "Net als mensen worden apen beschouwd als gastheren van ziekten... Er zijn aanwijzingen dat inheemse Afrikaanse knaagdieren zoals de Gambiaanse reuzenratten (Cricetomys gambianus) en eekhoorns een natuurlijk reservoir van het virus kunnen zijn", aldus de ECDC.

Op de website van het Franse Nationale Instituut voor Gezondheid en Medisch Onderzoek (INSERM) worden de "geruchten en valse informatie" over een mogelijk verband tussen apenpokken en coronavaccins ook verworpen: "Dit verband is absoluut ongegrond, allereerst omdat dit virus [apenpokken] niet specifiek is voor apen (het wordt zelfs eerder aangetroffen bij andere diersoorten, met name knaagdieren). Vervolgens omdat het tot de familie van de pokkenvirussen behoort en niet tot het adenovirus."

Het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) legde op Twitter eveneens uit dat het veronderstelde verband ongefundeerd is.

Sommige berichten suggereren dat de apenpokken in werkelijkheid een verkapte vorm zou zijn van aids, veroorzaakt door coronavaccins. Dergelijke verbanden zijn ook ongegrond zoals wordt uitgelegd in deze factcheck door AFP Belgrado. AFP heeft eerder het vermeende verband tussen aids- en coronavaccins hier ontkracht.